Cieszyn 1918 | Wprowadzenie

„Cieszyn 1918” i „Polski my naród, polski lud”. Choć Maria Konopnicka nie pochodziła ze Śląska Cieszyńskiego, łączenie jej Roty z wydarzeniami w tym regionie bezpośrednio po zakończeniu I wojny światowej znajduje znacznie większe uzasadnienie niż w przypadku innych dzielnic odradzającej się po okresie zaborów Polski. Znana każdemu Polakowi od najmłodszych lat Rota po raz pierwszy opublikowana została w Gwiazdce Cieszyńskiej 7 listopada 1908 r. Chyba tylko w wyniku nieszczęśliwego zbiegu okoliczności fakt ten umykał do tej pory nawet regionalnym badaczom; jako miejsce pierwszej publikacji wiersza powszechnie podawano krakowskie czasopismo Przodownica, w którym jednak ukazał się on dopiero w połowie listopada 1908 r. Historyków zwiódł m.in. fakt, że Gwiazdka Cieszyńska opublikowała tekst Roty po raz drugi w 1910 r.

Na samej jednak publikacji wiersza związki Roty ze Śląskiem Cieszyńskim się nie kończą. Wedle redakcyjnego przypisku załączonego do jej tekstu przy okazji premierowej publikacji, utwór miał powstać specjalnie z myślą o mieszkańcach regionu, a według niektórych relacji, m.in. córki Konopnickiej, Zofii Mickiewiczowej – na prośbę jednego z liderów społeczności polskiej na Śląsku Cieszyńskim, ks. Józefa Londzina. Prawdopodobne jest także, iż Konopnicka napisała Rotę przebywając na Śląsku Cieszyńskim, ściślej zaś – w Istebnej. Wiersz, który – po dodaniu doń muzyki autorstwa Feliksa Nowowiejskiego – po dwóch latach stał się hymnem obchodów Roku Grunwaldzkiego, mocno zyskał na popularności i rychło stał się inspiracją dla milionów Polaków walczących z zaborcą, przede wszystkim – niemieckim, wprost wymienianym w tekście Roty. Sam wiersz – jak można założyć – inspirowany był nie tyle krajobrazem Beskidu Śląskiego, gdzie został napisany, ile raczej lekturą cieszyńskiej prasy i rozmowami Konopnickiej z miejscowymi działaczami narodowymi, które uświadomiły jej paralelność losów Polaków, niezależnie od tego, czy zamieszkałych na Śląsku Cieszyńskim, czy też w znajdujących się pod zaborami innych dzielnicach Polski. Pisarka najwyraźniej dostrzegła, że narastający niemiecki szowinizm i związana z nim germanizacja, której skutków – mimo stosunkowo liberalnych rządów w Monarchii Austro-Węgierskiej – cieszyńscy Polacy coraz boleśniej doświadczali, nie różni się w swej istocie od zjawisk zachodzących w Wielkopolsce, gdzie w 1908 r. sejm pruski uchwalił ustawę nadającą Komisji Kolonizacyjnej prawo do przymusowego wywłaszczania majątków polskiego ziemiaństwa (stąd prawdopodobnie wzięły się słowa Nie rzucim ziemi skąd nasz ród…), kilka lat wcześniej zaś miały miejsce powszechnie znane i szeroko wówczas opisywane w polskiej prasie incydenty z wozem Drzymały (1904-1909) oraz bojkotem szkoły przez polskie dzieci z Wrześni (1901-1902), którego pokłosiem był powszechny strajk polskich uczniów z zaboru pruskiego w 1906 r. Być może zresztą bezpośredni bodziec do napisania Roty stanowiły wydarzenia z 28 czerwca 1908 r., kiedy to podczas uroczystości poświęcenia sztandaru Związku Katolickiej Młodzieży Robotniczej w Cieszynie przy biernej postawie policji doszło do starć niemieckich i polskich mieszkańców miasta, w trakcie których rannych zostało ponad dwudziestu cieszyńskich Polaków, o czym rozpisywała się prasa także poza granicami księstwa (m.in. warszawski Tygodnik Ilustrowany).

Nie mniej istotna od bieżącego kontekstu była pojawiająca się w tekście Roty symbolika, zwłaszcza zaś odniesienia do królewskiego szczepu piastowego, wymowa których szczególnie silna była na ziemiach wchodzących niegdyś w skład Polski piastowskiej, obecnie zaś znajdujących się pod panowaniem niemieckim. Identyfikacja tamtejszych Polaków z tradycją Piastów, wytyczających i broniących zachodnich granic Polski przed Niemcami, od dawna wzmacniała poczucie godności Polaków mieszkających tak w Wielkopolsce, jak i na Śląsku, co więcej zaś – legitymizowała ich dążenia emancypacyjne. Także na Śląsku Cieszyńskim odwołania do piastowskiego dziedzictwa, własnej – cieszyńskiej – dynastii Piastów, piastowskich orłów, symbolu wieży piastowskiej w Cieszynie, obecne były w retoryce polskiego obozu narodowego już od jego narodzin w połowie XIX w. i swoje wyraźne odbicie znalazły także w symbolice stosowanej w okresie ustanawiania polskich rządów na Śląsku Cieszyńskim po pierwszej wojnie światowej.

W samym roku 1918 Rota odegrała wybitną rolę podczas obalania władz zaborczych na terenie całego odradzającego się państwa polskiego. Nie inaczej było na Śląsku Cieszyńskim – Gwiazdka Cieszyńska po raz trzeci zamieściła tekst Roty na swoich łamach 22 października 1918 r., na pierwszej stronie, tuż poniżej zaproszenia na wielki wiec, który odbył się pięć dni później i podczas którego pieśń została kilkakrotnie odśpiewana. Podobnie towarzyszyła mieszkańcom Śląska Cieszyńskiego w czasie wielu innych ważnych wydarzeń (np. zaprzysiężenia Milicji Ludowej Księstwa Cieszyńskiego 24 listopada 1918 r.), jak bodaj żadna inna pieśń wyrażając wówczas uczucia i dążenia cieszyńskich Polaków.

Nic w tym zresztą dziwnego. Wszak Rota, budująca poczucie wspólnoty losów Polaków znajdujących się pod niemieckim panowaniem i stanowiąca dla nich tarczę przeciw germanizacji, zawierała i inne odniesienia, którym w owym czasie przypisywać można było wręcz profetyczną wymowę. Czyż bowiem w Legionach Polskich, w szeregach których znalazło się kilkuset ochotników z terenu Śląska Cieszyńskiego, nie można było dostrzec owego orężnego hufca, którego powstanie zapowiadała Konopnicka? I czyż darzony także na Śląsku Cieszyńskim powszechnym szacunkiem Józef Piłsudski, którego kilkutygodniowa obecność na tym terenie w 1914 r. zapadła w pamięć Cieszyniakom, a który już niebawem zostać miał Naczelnikiem polskiego państwa, nie uosabiał w tradycji romantycznej, wówczas także na tym terenie silnie obecnej, ducha, który owemu legionowemu hufcowi hetmanił? I czyż wreszcie utworzona 19 października 1918 r. w Cieszynie, na terenie księstwa, którego formalne związki z Polską uległy zerwaniu już w średniowieczu, Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego – pierwszy na terenie odradzającego się po 123 latach zaborów państwa niezależny od władz zaborczych organ władz polskich, który 30 października 1918 r. proklamował przynależność Śląska Cieszyńskiego do niepodległej Polski – nie urzeczywistniała ostatniej zawartej w Rocie zapowiedzi, iż odzyska ziemię dziadów wnuk?

Nawet jednak pozostawiwszy te pytania w sferze poetyckich jedynie refleksji, jedno wypada przyznać z całą pewnością – na ulicach i placach Orłowej, Bogumina, Cieszyna, Frysztatu i Skoczowa przemówił jesienią 1918 r. „polski naród, polski lud” i to on – w akcie samostanowienia – zdecydował, że Śląsk Cieszyński stał się wówczas integralną częścią odrodzonej Polski. Niniejsza wystawa pokazuje, jak owe trzy miesiące samostanowienia – zapoczątkowane powstaniem Rady Narodowej dla Księstwa Cieszyńskiego, a zakończone czeską agresją na Śląsk Cieszyński i umiędzynarodowieniem sporu o jego przynależność – przebiegały.

Kalendarium wydarzeń

Maria Konopnicka (1842-1910)

Wybór autografów Marii Konopnickiej ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej

Maria Konopnicka,

Kolenda dla „Gwiazdki Cieszyńskiej”,

16 grudnia 1895

Maria Konopnicka,

Do Beskidów,

1896

Fotografia zaginionego w czasie II wojny światowej autografu Roty Marii Konopnickiej z lutego 1910 r.

Pierwsza publikacja tekstu Roty Marii Konopnickiej, Gwiazdka Cieszyńska nr 90 z 7 listopada 1908

Spis treści całej wystawy

  1. Polski my naród, polski lud
  2. Wprowadzenie
  3. Polski żywioł
  4. Przedświt
  5. Ziemi Śląskiej nie odstępujemy
  6. Rada Narodowa
  7. Reprezentanci polskiego ludu
  8. Przewrót
  9. Wola ludu
  10. Spełnienie oczekiwania
  11. Krucha stabilizacja
  12. Zagubieni
  13. W odrodzonej Polsce
  14. Trzy miesiące samostanowienia
  15. W koszarach i na froncie
  16. Trudne sąsiedztwo
  17. Powiew wielkiej polityki
  18. Najazd czeski
  19. Podział
  20. Pamięć

O wystawie

Ekspozycja stanowi rozszerzoną wersję wystawy

„Trzy miesiące samostanowienia” przygotowanej i otwartej w Książnicy Cieszyńskiej w 1998 r., której Ośrodek Dokumentacyjny Kongresu Polaków w Republice Czeskiej nadał w 2008 r. formę planszową.

Scenariusz wystawy

Krzysztof Szelong, Wojciech Święs

Konsultacje

Prof. dr hab. Andrzej Chwalba

Opracowanie merytoryczne

Stefan Król, Anna Rusnok, Marian Steffek, Krzysztof Szelong, Wojciech Święs

Projekt i opracowanie graficzne

dinksy.com.pl

Wykorzystano materiały ze zbiorów

Archiwum Państwowego w Katowicach Oddziału w Cieszynie, Biblioteki i Archiwum im. B.R. Tschammera, Książnicy Cieszyńskiej, Muzeum Śląska Cieszyńskiego, Ośrodka Dokumentacyjnego Kongresu Polaków
w Republice Czeskiej.

oraz

Cyfrowej Biblioteki Narodowej Polona, WikiCommons

W projekcie graficznym wykorzystano kroje

Antykwa Półtawskiego
(Bogusław Jackowski, Janusz M. Nowacki, Piotr Strzelczyk),
Kurier
(Małgorzata Budyta).

Wydawca

Książnica Cieszyńska
ul. Mennicza 46
43-400 Cieszyn
tel. (33) 851 38 41
fax: (33) 851 38 45
e-mail: ksiaznica@kc-cieszyn.pl
www.kc-cieszyn.pl

Druk

studio-CMYK.pl
Cieszyn 2017

Patroni medialni wystawy