Cieszyn 1918 | Polski żywioł

Chociaż Śląsk Cieszyński już od średniowiecza znajdował się poza granicami Polski, a jego mieszkańcy żyli w całkowitym niemal oderwaniu od wydarzeń zachodzących na obszarze dawnej Rzeczypospolitej, zapoczątkowany za sprawą cieszyńskich „budzicieli” – Pawła Stalmacha, Andrzeja Cinciały oraz ich sukcesorów – proces formowania się nowoczesnej świadomości narodowej sprawił, że już na początku XX stulecia znaczna część Ślązaków cieszyńskich nie tylko uznawała za oczywistą swoją przynależność do narodu polskiego, ale i gotowa była ponosić wszystkie ciężary związane z uczestnictwem w polskiej wspólnocie losów, nie wyłączając orężnej walki o niepodległość pozostającej pod zaborami Ojczyzny. Równie oczywista pozostawała dla tej grupy konieczność podejmowania działań na rzecz ponownego zintegrowania Śląska Cieszyńskiego z ziemiami polskimi, czyli – jak wówczas mówiono – jego powrotu do Macierzy. Przez ponad siedemdziesiąt lat działalności polski ruch narodowy uzyskał niezwykłą dynamikę i doprowadził do stworzenia rozbudowanej infrastruktury społecznej, stanowiącej poważną alternatywę dla wpływów dominującej dotąd na Śląsku Cieszyńskim niemieckiej grupy narodowej. Cieszyńscy Polacy, stanowiący społeczność na wskroś plebejską, pozbawioną naturalnej warstwy przywódczej w postaci rodzimej szlachty, co więcej zaś – wewnętrznie podzieleni pod względem wyznaniowym, zdołali zbudować własną elitę przywódczą (m.in. również zaliczani do „budzicieli” Jerzy Heczko, Andrzej Kotula, Jan Śliwka i Morawianin Ludwik Klucki, a także posłowie do Sejmu Krajowego w Opawie i Rady Państwa w Wiedniu – Jerzy Cienciała, Franciszek Halfar, Ryszard Kunicki, Józef Londzin, Jan Michejda, Tadeusz Reger, Ignacy Świeży) oraz stworzyć gęstą siatkę organizacji i instytucji obsługujących wszystkie sfery życia publicznego, od oświaty i sieci szkół z dwoma gimnazjami (od 1895 r. Gimnazjum Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego w Cieszynie; od 1908 r. Gimnazjum Realne im. Juliusza Słowackiego w Orłowej) oraz męskim seminarium nauczycielskim (od 1910 r.) poczynając, przez organizacje gospodarcze zapewniające środki na działalność narodową, stowarzyszenia społeczne i związki zawodowe dbające o zapewnienie ludności polskiej należytych warunków rozwoju (m.in. od 1861 r. Czytelnia Ludowa; od 1868 r. Towarzystwo Rolnicze dla Księstwa Cieszyńskiego; od 1873 r. Dziedzictwo Błogosławionego Jana Sarkandra; od 1881 r. Towarzystwo Ewangelickie Oświaty Ludowej; od 1885 r. Macierz Szkolna Księstwa Cieszyńskiego; od 1887 r. Towarzystwo Domu Narodowego i wiele innych), aż po stronnictwa polityczne reprezentujące wszystkie nurty obecne w polskim życiu narodowym – od endecji, tu złożonej głównie z ewangelików (od 1884 r. Polityczne Towarzystwo Ludowe), przez konserwatywną chrześcijańską demokrację (od 1883 r. Związek Śląskich Katolików), ludowców (od 1896 r. Związek Chrześcijańsko-Ludowy; od 1897 r. grupa „radykałów frysztackich”), aż po silny ruch socjalistyczny o niepodległościowej orientacji (od 1897 r. Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska).

Pierwsi „budziciele” polskości na Śląsku Cieszyńskim

Paweł Stalmach (1824-1891)

Andrzej Cinciała (1825-1898)

Ludwik Klucki (1801-1877)

Jerzy Heczko (1825-1907)

Andrzej Kotula (1822-1891)

Jan Śliwka (1823-1874)

Pierwsza strona statutu Związku Śląskich Katolików, 1883

Pierwsza strona statutu Politycznego Towarzystwa Ludowego, 1884

Pierwsza strona statutu Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej dla Galicji i Śląska, 1897

Struktura narodowościowa i wyznaniowa

Prowadzone począwszy od 1880 r. co dziesięć lat austriackie spisy ludnościowe pokazują, że systematycznie rosła liczba osób deklarujących posługiwanie się językiem polskim. Chociaż według ostatniego z nich, przeprowadzonego w 1910 r., odsetek ludności polskojęzycznej spadł, to i tak stanowiła ona większość – 55% ogółu mieszkańców; osób deklarujących posługiwanie się językiem czeskim było 27%, a językiem niemieckim – 18%. Polacy dominowali w powiatach frysztackim i cieszyńskim, mieli też dużą przewagę w powiecie bielskim. Powiat frydecki był w znaczącej większości czeski. Mieszkało w nim zaledwie 14% Polaków, przybyłych tu zazwyczaj z Galicji i skupionych w ośrodkach przemysłowych wokół Polskiej Ostrawy. Ludność czeska tworzyła też duże skupiska w niektórych miejscowościach powiatu frysztackiego. W kilku z nich (Dziećmorowice, Pietwałd, Orłowa) stanowiła większość, a w dwóch (Sucha Dolna, Sucha Średnia) miała przewagę w wydziałach gminnych. Czeskich było też pięć wiosek na zachodnich krańcach powiatu cieszyńskiego (Toszonowice Dolne, Domasłowice Górne i Dolne, Szobiszowice, Dobracice). Na pozostałych obszarach Czechów było jednak bardzo niewielu – głównie była to kadra techniczna lub urzędnicy. Niemcy stanowili znaczący odsetek mieszkańców miast, a w Cieszynie, Bielsku, Boguminie, Frydku i w kilku wsiach w okolicy Bielska i Bogumina (Szonychel, Wierzbica) stanowili większość. Byli grupą najlepiej usytuowaną ekonomicznie i najbardziej wpływową politycznie. Specyficzną grupę stanowili tzw. ślązakowcy – zwolennicy Śląskiej Partii Ludowej kierowanej przez Józefa Kożdonia, głoszącej hasło „Śląsk dla Ślązaków” i tezę, że Ślązacy, chociaż posługują się językiem polskim, są bliżsi kultury niemieckiej, a także odrzucającej wszelką współpracę z polskimi stronnictwami. Także struktura wyznaniowa Śląska Cieszyńskiego była zróżnicowana. Od 1848 r. proporcje zmieniały się na korzyść katolików, którzy w 1910 r. stanowili już ok. 76% mieszkańców, przy ok. 21,5% odsetku ludności ewangelickiej. Wśród osób posługujących się językiem niemieckim pewną część stanowiła ludność żydowska, której liczba na przełomie lat 1848 – 1910 uległa pięciokrotnemu zwiększeniu. Największe skupiska tworzyła ona w miastach, gdzie stanowiła od kilku do kilkunastu procent ogółu mieszkańców. Jej odrębność wyznaniowa nie rzutowała jednak na alternatywny względem reszty ludności niemieckojęzycznej program polityczny.

Rozsiedlenie ludności polskiej w Księstwie Cieszyńskiem – mapa opracowana przez Franciszka Popiołka oraz Tadeusza Golachowskiego na podstawie spisu ludności z 1910 r. i wydana przez Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, 1919

Spis treści całej wystawy

  1. Polski my naród, polski lud
  2. Wprowadzenie
  3. Polski żywioł
  4. Przedświt
  5. Ziemi Śląskiej nie odstępujemy
  6. Rada Narodowa
  7. Reprezentanci polskiego ludu
  8. Przewrót
  9. Wola ludu
  10. Spełnienie oczekiwania
  11. Krucha stabilizacja
  12. Zagubieni
  13. W odrodzonej Polsce
  14. Trzy miesiące samostanowienia
  15. W koszarach i na froncie
  16. Trudne sąsiedztwo
  17. Powiew wielkiej polityki
  18. Najazd czeski
  19. Podział
  20. Pamięć

O wystawie

Ekspozycja stanowi rozszerzoną wersję wystawy

„Trzy miesiące samostanowienia” przygotowanej i otwartej w Książnicy Cieszyńskiej w 1998 r., której Ośrodek Dokumentacyjny Kongresu Polaków w Republice Czeskiej nadał w 2008 r. formę planszową.

Scenariusz wystawy

Krzysztof Szelong, Wojciech Święs

Konsultacje

Prof. dr hab. Andrzej Chwalba

Opracowanie merytoryczne

Stefan Król, Anna Rusnok, Marian Steffek, Krzysztof Szelong, Wojciech Święs

Projekt i opracowanie graficzne

dinksy.com.pl

Wykorzystano materiały ze zbiorów

Archiwum Państwowego w Katowicach Oddziału w Cieszynie, Biblioteki i Archiwum im. B.R. Tschammera, Książnicy Cieszyńskiej, Muzeum Śląska Cieszyńskiego, Ośrodka Dokumentacyjnego Kongresu Polaków
w Republice Czeskiej.

oraz

Cyfrowej Biblioteki Narodowej Polona, WikiCommons

W projekcie graficznym wykorzystano kroje

Antykwa Półtawskiego
(Bogusław Jackowski, Janusz M. Nowacki, Piotr Strzelczyk),
Kurier
(Małgorzata Budyta).

Wydawca

Książnica Cieszyńska
ul. Mennicza 46
43-400 Cieszyn
tel. (33) 851 38 41
fax: (33) 851 38 45
e-mail: ksiaznica@kc-cieszyn.pl
www.kc-cieszyn.pl

Druk

studio-CMYK.pl
Cieszyn 2017

Patroni medialni wystawy